Kukla Teatrı
Kukla teatrı, əksər hallarda insan və ya heyvan fiqurlarına bənzəyən, kukla adlandırılan cansız əşyaları və insan tərəfindən idarə edilən bir növ teatr və ya tamaşadır. Belə bir tamaşa kukla performansı kimi də tanınır. Kukla performansı ssenariyə əsasən kukla teatrı adlanır. Kuklaların bədəni, başı və bəzi hallarda kuklanın ağzını və gözlərini hərəkətə gətirmək və ya idarə etmək üçün çubuqlar və ya iplər kimi cihazlardan istifadə olunur. Kuklaçı bəzən kukla xarakterinin səsi ilə danışır və ya qeyd olunan səs musiqisi ilə çıxış edir. Kuklaların bir çox müxtəlif növü var və formasından və təyinatlı istifadəsindən asılı olaraq müxtəlif materiallardan hazırlanır. Quruluşlarında son dərəcə mürəkkəb və ya çox sadə ola bilər. Ən sadə kukla tək barmağa sığan kiçik kukla olan barmaq kuklaları və corabdan əmələ gələn və əlini çorabın içərisinə yerləşdirərək işlədilən corab kuklalarıdır. Panç və Judi kuklaları buna nümunə göstərilə bilən oxşar kaklalardır. Digər əl və ya əlcək kuklaları daha böyükdür və hər kukla üçün kuklaçı tələb olunur. Yapon Bunraku kuklaları buna bir nümunədir. Marionet bir sıra simlərlə hərəkətə gətirilən bəndli kukladır. Çubuq kuklaları mərkəzi çubuqa bərkidilir. Çubuğun üstündə ayrı çubuqlar tərəfindən idarə olunan qolları olan bir gövdə forması var. Nəticədə sadə bir əl və ya əlcək kuklasından daha çox hərəkət imkanları var. Kukla teatrı ilk dəfə eramızdan əvvəl V əsrdə Qədim Yunanıstanda qeydə alınan çox qədim bir teatr növüdür.[1] Kukla sənətinin bəzi növləri eramızdan əvvəl 3000 il əvvəl yaranmış ola bilər. Kukla teatrı müxtəlif formalarda olur, lakin hamısı hekayə izah etmək üçün cansız ifa edən cisimlərin canlandırılması prosesini bölüşürlər. [2]
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kukla teatrı, təxminən 4000 il əvvəl yarandığı düşünülən çox qədim bir sənət növüdür. Kuklalar ilk dövrlərdən bəri insan cəmiyyətinin fikir və ehtiyaclarını canlandırmaq və çatdırmaq üçün istifadə edilmişdir.[3] Misirdə, eramızdan əvvəl 2000-ci ildə ağac fiqurların çörək yoğurmaq üçün istifadə edilməsinə dair dəlillər mövcuddur. Gildən və fil sümüyündən hazırlanmış tellərlə idarə olunan kuklalar da tapılmışdır. Kukla teatrı qədim Yunanıstanda tətbiq olunurdu və kukla sənətinin ən qədim yazılarına, eramızdan əvvəl V əsrə aid Herodot və Ksenofonun əsərlərində rast gəlmək mümkündür.[4] [5][6]
Afrika[redaktə | mənbəni redaktə et]
Afrika qədim Misirin bəzi kukla ənənələrinə sahib ola bilər. Şübhəsiz ki, bir çox Afrikalı etnik qrupdakı gizli cəmiyyətlər kuklaları (və maskaları) ritual dramlarında, eləcə də şəfa və ov mərasimlərində istifadə edirlər. Bu gün kukla teatrı çox vaxt mərasim çərçivəsində və populyar bir forma olaraq davam edir. Rəqs, hekayə və maskalı ifaçılıq da daxil olmaqla geniş xalq formalarının bir hissəsi sayılır.
Asiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hindistan Sivilizasiyasında kukla teatrı üçün kiçik bir dəlil var.[7] Arxeoloqlar, eramızdan əvvəl 2500-cü ilə aid bir iplə idarə edilə bilən sökülə bilən başlı bir terrakota kukla aşkar etmişdir Kuklalar "Mahabharata" eposunda, Sangam dövründən Tamil ədəbiyyatında və Aşokanın Sərəncamları da daxil olmaqla, eramızın əvvəllərinə qədər müxtəlif ədəbi əsərlərdə təsvir edilmişdir. [8]
Çin[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çin, 3000 il əvvələ dayanan "fənər kölgələri teatrı" olan pi-yung xi və ya daha çox bilinən Çin kölgə teatrı kukla sənətinə sahibdir. Sun sülaləsi (960–1279) tərəfindən kuklalar məhkəmələr daxil olmaqla bütün sosial təbəqələrə oynanırdı, lakin Avropada olduğu kimi kukla oyuncaqları daha aşağı təbəqədən olduğu düşünülürdü.[9]
Yaponiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yaponiyada bunraku da daxil olmaqla bir çox kukla teatrı var. Bunraku, Şinto məbəd ayinlərindən irəli gələrək inkişaf etdi və tədricən son dərəcə inkişaf etmiş bir kukla növünə çevrildi. Yaponiyanın ən böyük dramaturqu Chikamatsu Monzaemon, kabuki pyesləri yazmaqdan imtina etdi və yalnız kukla üçün hazırlanan bunraku tamaşalarına diqqət yetirdi. Bu teatrda qara paltar geyinən kuklalar qara bir fonda dayanarkən görünməz hala gəlir, işıqlar yalnız oyulmuş, boyanmış və kostyum taxta kuklaları işıqlandırır.[10]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Blumenthal, Eileen, Puppetry and Puppets, Thames & Hudson, 2005.
- ↑ Strings, Hands, Shadows: A Modern Puppet History, John Bell, Detroit Institute of Art, 2000,
- ↑ Dugan, E.A., Emotions in Motion.
- ↑ Herodotus,The Histories, Arxivləşdirilib 2022-09-27 at the Wayback Machine2.48,on Perseus Arxivləşdirilib 2022-07-20 at the Wayback Machine
- ↑ XenophonSymposium, Arxivləşdirilib 2022-09-18 at the Wayback Machine4.55on Perseus Arxivləşdirilib 2022-07-20 at the Wayback Machine
- ↑ Logan, David, Puppetry, p.7
- ↑ Ghosh, Massey, and Banerjee, page 14
- ↑ Ghosh, Massey, and Banerjee, pp.14–15
- ↑ "Chinese shadow puppetry". 2020-12-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-16.
- ↑ "Puppetry art in Japan". 2021-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-16.