Карел мәсьәләһе

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Карел мәсьәләһе

Карел мәсьәләһе (фин. Karjala-kysymys) — Көнбайыш Карелияны контролдә тотоу буйынса СССР һәм Финляндияның үҙ-ара территориаль дәғүәләрен берләштергән термин (Карел муйыны һәм Төньяҡ Ладога буйы).

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Терминдың барлыҡҡа килеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Термин 1920 йылда РСФСР һәм Финляндия араһында Тарту солохо килешеүен төҙөгәндән һуң барлыҡҡа килә, уның нигеҙендә бәхәсле территория Финляндияға беркетелә, шунан 1939—1940 һәм 1944—1944 һуғыштары һөҙөмтәһендә, әлеге биләмәләр СССР контроле аҫтына күсә. Карел-фин халҡы был территориянан Финляндияға эвакуациялана (422 мең самаһы кеше).

Мәскәү тыныслыҡ килешеүе (1940) һәм СССР һәм Финляндия араһындағы Париж тыныслыҡ килешеүе СССР-ҙың территориаль (1947) алыуҙарын нығыта: Карел муйыны, Петсамо, Салла — Куусамо һәм Фин ҡултығының алыҫ утрауҙары(Гогланд, Ҙур Тютерс, Көслө (утрау) һәм Сескар). СССР алған Көнбайыш Карелия ерҙәре Карел-Фин Совет Социалистик Республикаһы составына инә. 1944 йылда Карел муйыны Ленинград өлкәһе составына инә, ә 1956 йылда Карел-Фин ССР-ы РСФСР составында автономия итеп үҙгәртелә, исемдән «фин» һүҙе төшөп ҡала.

Карелияны 1990 йылда тапшырыу мөмкинлеге[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Үҙгәртеп ҡороуҙар осоронда, дипломат һәм политолог докторы Юкка Сеппинен һүҙҙәре буйынса, Михаил Горбачев Карелияны Финляндияға Выборг территорияһын тергеҙеү һәм Карел АССР-ын үҫтереү буйынса ресурстарҙың етешмәүе менән бәйле һөйләшеүҙәрҙе башларға әҙер була. Тәүге тапҡыр «Карел мәсьәләһенең» бындай ҡарары тураһында һүҙ 1990 йылдың йәйендә Икенсе Роченсальм алышының 200-йыллығын байрам итеү көндәрендә сыға: Сеппинен Хельсинкиҙа СССР илсеһе кәңәшсеһе Лев Паузиндан һөйләшеүҙәр тураһында белә. Ләкин Финляндия президенты Мауно Койвисто бындай һөйләшеүҙәргә ҡаршы була, «Выборг йөҙөндә ул Көнбайыш Финляндияның конкуренттарын күрергә теләмәй» һәм Финляндияға тулыһынса урынлаштырыу мөмкинлегенә эйә булмай. Карелияны һатыу мөмкинлеген Эске эштәр министрлығының элекке Элекке сит ил эштәре башлығы урынбаҫары Андрей Федоров та һөйләй, ләкин фекер алышыуҙар фактын Геннадий Бурбулис кире ҡаға[1].

Сикте дәүләт кимәлендә яңынан ҡарау мәсьәләһен, һөҙөмтәлә, бер яҡ та күтәрмәй. 1991 йылдың 30 декабрендә Финляндия Рәсәйҙе СССР-ҙы дауам итеүсе дәүләт сифатында иғлан итә. 1992 йылдың ғинуарында «Рәсәй Федерацияһы һәм Финляндия Республикаһы араһындағы килешеү мөнәсәбәттәре нигеҙҙәре тураһында» килешеүгә ҡул ҡуйыла[2].

Хәҙерге хәлдәр торошо[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2000 йылда Финляндия президенты итеп һайланған Тарья Халонен, , шул уҡ йылдың июнендә беренсе тапҡыр рәсми визит менән Мәскәүгә килде һәм Владимир Путин менән осраша. Сәфәре ваҡытында фин журналисы Карелия территорияһы яҙмышы тураһында һорауға ҡағыла. Путин былай тип яуап бирә: «Территория мәсьәләләре беҙҙең өсөн тулыһынса хәл ителгән һәм ябылған» — шулай итеп, ул тәүге тапҡыр үҙ позицияһын билдәләй.

2001 йылдың сентябрь айында Владимир Путин рәсми визит менән Финляндияға килә. Рәсәй президенты территорияларҙы ҡайтарыуҙы талап иткән митингсылар төркөмөн күрә, һәм сәфәр аҙағында: «Беҙ президент Халонен менән бындай кешеләрҙе күрмәү мөмкин түгеллеге тураһында һөйләштек» тип әйтә[3]. Владимир Путин фекеренсә, был визит барышында улар әйткән сиктәрҙе үҙгәртеү - был проблемаларҙы хәл итеүҙең оптималь ысулы түгел. Мәсьәләне иң яҡшы хәл итеү интеграцияны һәм дәүләт-ара хеҙмәттәшлекте үҫтереүҙән ғибәрәт[4].

Финляндияла, ижтимағи фекерҙең һуңғы һорау алыу мәғлүмәттәре буйынса, 26 % алып 38% тиклем респонденттар юғалған территорияларҙы ҡайтарыр өсөн сығыш яһай, 52 % алып 62 % тиклеме — ҡаршы була[5]. Карелияны ҡайтарыу яҡлылар фекеренсә, Мәскәү (1940) һәм Париж (1947) килешеүҙәре мәжбүри характерҙа була, тик Тарту солохо килешеүе генә легитим булып тора, сөнки бер ҡасан да юҡҡа сығарылмай. Helsingin Sanomat гәзите үткәргән һорау алыу мәғлүмәттәре буйынса, 52 % ҡушылыуға ҡаршы булғандар был территорияларҙы кире ҡайтарыу яраҡһыҙ, тип иҫәпләй. Карелия күскенселәренең «Карел союзы» ассоциацияһы үткәргән һорау алыу барышында бары тик 5 % респонденттар (уларҙың 2,1% — этник финдар) — юғалған территорияларҙы хәтта һуғыш менән кире ҡайтарыу яҡлы, ә 83 % ҡаршы.

2006 йылдың йәйендә «Эхо Москвы» радиостанцияһының тура эфирында Финляндияның сит ил эштәре министры Эркки Туомиоя Финляндияның Рәсәй менән территориаль бәхәс юҡ, тип әйтә. Карелиянан килгән депортанттарҙың юғалған милектәрен ҡайтарыу талаптары өсөн «юридик нигеҙҙәр» юҡ, тип өҫтәп ҡуя. "Барлыҡ күскенселәр фин хөкүмәтенән юғалтыуҙар өсөн компенсация алды», — тип аңлата министр[6].

2010 йылда суд Петрозаводск кешеһенә 280 ч. 1 УК РФ статьяһы буйынса хөкөм ҡарары сығара (экстремистик эшмәкәрлеккә асыҡтан-асыҡ саҡырыу) һәм Сортавала ҡалаһында 1940 йылға тиклем Финляндияға ҡараған Карелияның, Мурманск һәм Ленинград өлкәләренең сик буйҙарын Финляндияға тапшырыу буйынса агитация листовкаларын таратыуы өсөн уға 100 мең һум күләмендә штраф тәғәйенләнә һәм уның таралыуына Сортавала биләмәһенә тапшырыу тураһында агитация листовкаһы саҡыра финляндия менән сик Карелия, Ленинград һәм мурманск өлкәләре, татарстан тиклем да финляндия[7].

2011 йылдың ғинуарында РФ президенты Дмитрий Медведев РФ сик биләмәләре исемлеген раҫлағандан һуң[8], унда сит ил кешеләренә ер һатыу тыйыла, Карел мәсьәләһе Финляндияла ҡабаттан ҡуҙғатыла[9], сөнки РФ сик зонаһына Финляндияның элекке ерҙәре эләгә (Ленинград өлкәһенең Выборг районы, Карелия Республикаһының бер нисә районы).

Финляндияның рәсми властары Рәсәй һәм Финляндия араһында территориаль мәсьәләлрҙең юҡлығын таный[10].

Карелияның мәжбүри күсерелгән халҡы һәм уларҙың вариҫтары, «Финляндия һәм Рәсәй араһындағы территориаль мәсьәләләрҙән тыш» өйҙәренә ҡайтыу проблемаһын хәл итеүҙе ҡарай. Был осраҡта Финляндия хөкүмәте ҡаҙна иҫәбенә, дәүләт көсө һәм саралары ярҙамында кире ҡайтарыуҙы ғәмәлгә ашырырға бурыслы

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Эвакуация населения Финской Карелии
  • Пан-финно-угризм

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ Экс-дипломат заявил о готовности СССР отдать Карелию Финляндии
  2. ↑ Российско-Финляндские отношения, сайт Председателя Правительства Российской Федерации
  3. ↑ Финны напомнили России о своём поражении, «Время новостей», 4.09.2001
  4. ↑ Sergei Prozorov: Border Regions and the Politics of EU-Russian Relations 2009 йыл 16 март архивланған. Январь 2004,, (pdf, англ. яз.)
  5. ↑ Karjala-lehti and MC-Info Oy 2005 (36 % vs. 52 %), Karjalan Liitto and Taloustutkimus 5.- 7.4. 2005 (26 % vs. 57 %)アーカイブされたコピー. Дата обращения: 25 май 2006. Архивировано 23 июнь 2007 года. 2007 йыл 23 июнь архивланған., HS-Gallup: Selvä enemmistö ei halua Karjalaa takaisin 21.8.2005 (30 % vs. 62 %), STT / Suomen Gallup 2.7. 2004 (38 % vs. 57 %)
  6. ↑ Глава МИД Финляндии: Открытых территориальных споров Финляндии с Россией нет, Ведомости, 20.06.2006
  7. ↑ Россиянин оштрафован за призыв отдать Карелию финнам 2010 йыл 27 август архивланған., РБК Санкт-Петербург
  8. ↑ Утверждён перечень приграничных территорий, на которых иностранные граждане, лица без гражданства и иностранные юридические лица не могут обладать на праве собственности земельными участками. Kremlin.ru (9 января 2011).Дата обращения: 19 февраля 2013.Архивировано 26 февраля 2013 года.
  9. ↑ Депутат СДП Ристо Куйсма хочет вернуть Карелию
  10. ↑ 31 мина при плохой игре, газета «Коммерсантъ», № 99 (4154) от 04.06.2009

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Сюкияйнен И. И. Карельский вопрос в советско-финляндских отношениях в 1918—1920 годах. — Петрозаводск: Госиздат Карело-Финской ССР, 1948. — 170 с.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Карел_мәсьәләһе&oldid=1255362» битенән алынған