Татаринцев, Борис Исакович

Википедия деп сайттан

Борис Исакович Татаринцев

Төрүттүнген хүнү: 1939
Төрүттүнген чери:
Мөчээн хүнү: 2011
Ажыл чери:
Альма-матер:

Татаринцев Борис Исакович (1939, Петропавловск — январь 2011) — совет база россий дыл эртемдени, филология эртеминиң доктору, профессор, Тыва АССР-ниң алдарлыг эртем ажылдакчызы, Тыва Республиканың эртем биле техника талазында күрүне шаңналының лауреады.

Намдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Б. И. Татаринцев Петропавловск хоорайга Соңгу-Казахстан областың Казах ССР албан-хаакчы өг-бүлеге төрүттүнген[1]. Ортумак школаны Новосибирск хоорайга дооскан. 1958 чылдан 1963 чылга чедир Новосибирскиниң башкы институдунга төөгү-филологтуг факультединге өөренип турган. Институтту дооскаш, Новосибирск областың школаларынга орус дыл биле чогаал башкылап турган. 1964 чылда аспирантураже очно өөренип төөгү, филология база философия институду ССРЭ СК ЭА (Новосибирск хоорай) тускай эртем «Түрк дылдар» кирген. 1968 чылда кандидат диссертациязын камгалаан темазы «Амгы үениң тыва литературлуг дылының лексиктиг система хөгжүлдезиниң орус биле моол дылдарның лексика салдары»[1]. 1968 чылда Б. И. Татаринцев ТЭШИДЧТ (бо үеде ТГТШИ) ажылче кирип алган база 2011 чылга чедир ажылдаан (40 ажыг чыл). 1968 чылдан 1975 чылга чедир улуг эртем ажылдакчызы турган, 1975 чылдан 1978 чылга чедир — словарь секторнуң эргелекчизи, 1979 чылдан 1996 чылга чедир — кол эртем ажылдакчызы, 1996 чылдан 2011 чылга чедир — дыл сектору база үжүк-бижиктиң кол эртем ажылдакчызы. Хары угда ТывКУ-нуң кафедра профессору болуп турар, аспирантыларның «Түрк дылдар» тускай эртемниң удуртукчузу болуп эртем кадрларын белеткеп киржип турган. 1989 чылда Москвага Дыл эртеминиң институдунга монографияга доктор диссертациязын камгалаан «ужур-уткалыг харылзаалар база хамаарылгалар сөстер тыва дылда» (М, 1987).

Эртем талазы-биле ажыл-чорудулга[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Б. И. Татаринцев тюркология талазы-биле улуг специалист турган, кежигүн Новосибирск хоорайның диссертация чөвүлелиниң эртем чадазы алыры-биле киирген филолог эртеминиң докторун камгалаар кежигүнү[2],СК РЭА филология Институдунуң Специализация Чөвүлелиниң диссертация камгалалының кежигүнү, ТГШИ-ниң эртем чөвүлели, Тыва Республиканың Терминология комиссиязы[3], тыва дыл эртемденнериниң эртем ажылынга кол рольду ойнап турган, оон аңгыда тыва филологияга кадрлар тургустунарынга, Новосибирскиниң күрүне университединге лексикологияга лекциялар номчуп турган, Тываның күрүне университединге тыва дылдың төөгүзү биле алтаистикага курстар чорудуп турган, хөй санныг үндүрүлгелерни редакторлаан, аразында эртем монографиялары «Формирование и развитие тувинского национального литературного языка» Ш. Ч. Сата (Кызыл, 1973), «Тыва-орус фразеология словары» Я. Ш. Хертек (Кызыл, 1975), «Хакас-орус төөгү-этнографтыг словарь» В. Я. Бутанаев (1999)[2]. Ооң удуртулгазы-биле ТывКУ-нуң башкылары Е. М. Куулар, Н. Д. Сувандии база ТГТШИ кол эртем ажылдакчызы — О. М. Саая камгалаттынганнар[2]. Республикага филология эртеминиң хөгжүлдезинге Б. И. Татаринцев Тывага үелер дургузунда ажылдааш чугула салыышкын киирген[4]. Ажылдар ылгалып турар байы биле материалдарның долузу-биле хаара тудары, основательностью база ханы бодалдыы, бөдүүнү база тодаргай илередири. Б. И. Татаринцевтиң ачызы-биле лексикология тыва дыл эртеминиң эң-не бир сайзыраңгай адыры апарган. Ол — 150 ажыг эртем ажылдарының автору. Ооң чуртталгада кол ажылы, хөй чылдың кызымак ажылының түңнели «Тыва дылдың этимология словары» (ТДЭС) - болуп турар Сибирьде түрк дылдар аразында кара чаңгыс, эртемден-специалисттер бедии-биле үнелээн тодаргай чугула чадалар дег чүгле тыва дыл эртеминиң хөгжүлдези эвес, ындыг болза-даа база бүгү россий тюркологияның.[3]

Кол ажылдары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • «Амгы үениң тыва дылында орус лексиктиг үлегерлеп алган сөстер» (Кызыл, 1974)
  • «Тыва лексикада моол дылдың салдары» (Кызыл, 1976)
  • «Смысловые связи и отношения слов в тыва дылда» (Москва, 1987)
  • «Тыва горловое пение» (Кызыл, 1998)
  • «Орус-тыва ниитилел-политиктиг терминнер словары» (Кызыл, 1979)
  • «Инструкция по сбору материал для тургузары тайылбырлыг словарь тыва дыл»
Редактор
  • «Орус-тыва словарь» (Москва, 1980)
  • «Тыва-моол-орус чугаа ному» Е. Б. Салзынмы, Г. Б. Санчаа, Ю. Л. Аранчына (Кызыл, 1972)
  • «Тыва дыл биле чогаал октябрьның соонда үези» (Кызыл, 1977)
  • «Тыва үжүк-бижик, дыл биле литература» (Кызыл, 1980)
  • «Тыва филология айтырыглары» (Кызыл, 1983)
  • «Тывада орус дыл» (Кызыл, 1985)
  • «Тыва филологияга талазы-биле шинчилелдер» (Кызыл, 1986)
  • «Тыва дыл эртеминиң айтырыглары» (Кызыл, 1993)
  • ТГТШИ-ниң Эртем демдеглелдери XVIII үндүрүлге эгелээн
Рецензиялар
  • В. И. Рассадинниң ному «Тофалар дылдың фонетика биле лексиказы» («Совет тюркология», 1973, № 1)
  • коллективтиг монография "Түрк дылдарның деңнелге-төөгүнүң грамматиказы. Фонетика. («Дыл эртеминиң айтырыглары», 1987, № 2)
  • А. М. Щербактың ному «Түрк дылдарның деңнелге морфологиязның очериги» («Дыл эртеминиң айтырыглары», 1991, № 3)
  • "Орус-тыва фразеология словары Я. Ш. Хертек (Кызыл, 1985)
  • «Тыва маадырлыг тоолчургу чугаалар» С. М. Орус-оол (Новосибирск, 1997)

Шаңналдары база аттары[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  • «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медаль (1999)
  • Тыва АССР-ниң алдарлыг эртем ажылдакчызы
  • ТР Чазак Даргазының эртем биле техника талазы-биле шаңналдың лауреады

Демдеглелдер[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

  1. 1,0 1,1 Татаринцев Борис Исакович : [о нем] // Ученые Тувинского института гуманитарных исследований : биобиблиогр. справочник. - Кызыл, 2005. - С. 128-129.
  2. 2,0 2,1 2,2 Серээдар Н.Ч. Татаринцев Борис Исакович : [к 80-летию со дня рождения] / Н.Ч. Серээдар // Люди и события Тувы. Календарь-хронограф 2019. - Кызыл, 2018. - С. 51.
  3. 3,0 3,1 https://www.tuva.asia/news/tuva/2916-tatarincev.html
  4. Татаринцев Борис Исакович :[о нем] // Тува: словарь культуры / автор-сост. С. Маркус. - Москва, 2006. - С.605-606